تکتونیک فعّال و ارتباط آن با حجم مخروط‌ افکنه‌ها (مطالعه موردی:‌ پنج حوضه آبخیز در شمال شرق ایران مرکزی)

در مناطق فعّال زمین‌شناسی، ارتباط هماهنگی بین اشکال توپوگرافی سطح زمین و سیستم‌های هیدرولوژی وجود دارد، به‌طوری که می‌توان یک برآورد کمی بین فعّالیّت‌های نئوتکتونیکی و فرم‌های سطح زمین انجام داد و به تبیین و مدل‌بندی تکامل چشم انداز زمین پرداخت. در این پژوهش مخروط‌افکنه‌های پنج حوضه آبخیز سبزوار، داورزن، جوین، صفی‌آباد و اسفراین در حوضه آبخیز کویر مرکزی به تعداد 140 مخروط‌افکنه مورد بررسی قرار گرفت. پارامترهای شعاع مخروط افکنه (r) و ارتفاع (h) با استفاده از نرم افزار آرک جی‌ای اس[1] و زاویه جاروب مخروط‌افکنه‌ها (S) با استفاده از زاویه سنج الکترونیکی[2] به‌دست آمد. سپس حجم هر یک از مخروط افکنه‌ها با استفاده از روش‌های چرچ و گیلز محاسبه شد و رابطه خطّی و ضریب همبستگی میان حجم مخروط‌افکنه‌ها (V) و مساحت حوضه‌ی آبریز تغذیه کننده آنها (BA) برقرار گردید. در گام بعد با استفاده از شاخص‌های ژئومورفولوژیک، میزان فعّالیّت‌های تکتونیکی منطقه (Lat) ارزیابی شد بطوریکه مخروط‌افکنه‌های حوضه‌های جوین، صفی‌آباد و اسفراین در کلاس فعّالیّت‌های زمین‌ساختی زیاد و مخروط‌افکنه‌های حوضه سبزوار در کلاس فعّالیّت‌های زمین‌ساختی متوسط و مخروط‌افکنه‌های حوضه آبخیز داورزن در کلاس فعّالیّت‌های زمین‌ساختی کم قرار دارند. نتایج این پژوهش نشان داد، هر چند بایستی بین حجم مخروط‌افکنه‌ها (V) و مساحت حوضه آبریز بالا ‌دست (BA) رابطه معناداری وجود داشته باشد، اما در حوضه‌های مورد مطالعه به‌جز حوضه داورزن که دارای ضریب همبستگی بالایی (742/0) بین دو عامل مذکور می‌باشد در دیگر حوضه‌ها هیچ‌گونه رابطه‌ای بین حجم مخروط‌افکنه‌ها (V) و مساحت حوضه آبریز بالا ‌دست (BA) دیده نمی‌شود. بنابراین تکتونیک نقش اصلی را در افزایش یا کاهش حجم مخروط‌افکنه‌ها داشته و مساحت حوضه‌ی بالا دست مخروط‌افکنه‌ها (BA) به‌عنوان یک عامل فرعی عمل می‌کند. [1]- Arc Gis [2]- Electoronic Protractor